شکلات فراسودمند

شکلات فراسودمند

آسیه حسن زاده

استادیار گروه علوم و صنایع غذایی، مؤسسه آموزش عالی بصیر، آبیک

غذاهای فراسودمند، غذا داروها یا غذاهای عملگرا^[۱] غذاهایی شبیه غذاهای متعارف و معمولی هستند که علاوه بر خواص معمول و تولید انرژی، موجب ارتقاء سلامت مصرف‌کننده نیز می‌شوند [۱ و ۲]. غذاهای فراسودمند اغلب حاوی پروبیوتیکها، رنگدانه های طبیعی مفید مانند لیکوپن و کاروتنوئید، امگا ۳ و ۶، فیبرهای گیاهی می باشند. تحقیقات نشان داده است وقتیکه این اجزای عملگرا به رژیم غذایی اضافه شوند می توانند موجب کاهش بیماری‌ها و بالا بردن سطح سلامت شوند [۳]. غذاهای فراسودمند، اولین بار اوایل سال ۱۹۸۰ در ژاپن مورد استفاده قرار گرفت و از آن زمان تا به امروز دارای رشد روز افزونی بوده است که بالا رفتن سن افراد در کشور‌های توسعه یافته و توجه بیشتر به حفظ سلامت افراد مسن که در معرض بیماری‌هایی مانند سرطان، پوکی استخوان، دیابت، بیماری‌های قلبی و سکته قرار دارند از دلایل آن می‌باشد. کشورهای پیشرفته بیش از دو دهه است که به غذاهای سودمند یا غذا داروها توجه زیادی نموده‌اند. رویکرد این کشورها به ارزش تغذیه‌ای و پیشگیری از بیماری‌ها برمی‌گردد [۴]. در میان تنقلات غذایی شکلات جایگاه ویژه ای در بین همه رده های سنی دارد و علاوه بر آن حاوی آنتی اکسیدان های پلی فنلی مثل فلاونوئیدهاست و درصورت استفاده، منجر به دریافت تغذیه ای سالم دربدن می گردد و رادیکال های آزاد را غیر فعال می کند. همچنین سبب کاهش کلسترول و سلامت قلبی عروقی و سلامت سیستم عصبی می شود [۵ و ۶]. شکلات ماده غذایی مناسبی جهت ترکیب کردن با پروبیوتیک ها است و با حفظ کامل کیفیت آنها در دستگاه گوارش به خوبی در اجرای نقش به آنها کمک می کند و سلامت را تضمین می نماید. پروبیوتیک ها در واقع یکسری ترکیبات میکروبی زنده هستند که به کار بستن آنها در غذا آثار مفیدی برای سلامت انسان در بر دارد. وقتی شکلات را با پروبیوتیک هایی نظیر بیفیدوباکتریا و یا باکتری های اسیدلاکتیک ترکیب کنیم شکلات پروبیوتیک ها را با خود به روده در دستگاه گوارش حمل می کند و باعث جذب آنها می شود و سلامت دستگاه گوارش را سبب می شود و نیز باعث تعادل میکروفلورروده و تقویت سیستم دفاعی بدن می شوند. هم افزایی فیبرهای موجوددرکاکائو و پروبیوتیک ها سبب پایداری بهتر پروبیوتیک ها در شکلات می شود زیرا فیبرهای کاکائو به عنوان منبع تغذیه توسط پروبیوتیک ها استفاده می شوند و این ترکیب را پایدارتر می کنند و نیز باکتری های پروبیوتیک به سوخت و ساز فلاونوئیدها درشکلات و جذب بهتر آن کمک می کنند [۷ و ۸].

پروبیوتیک ها

پروبیوتیک ها باکتری هایی هستند که به حفظ تعادل طبیعی روده ها در یک موجود زنده کمک می کنند. دستگاه گوارشی طبیعی انسان حاوی ۴۰۰ نوع باکتری پروبیوتیک است که موجب کاهش رشد باکتری های مضر می شوند و به بهبود سلامت سیستم گوارشی کمک می کند. در واقع با متعادل کردن باکتری های روده ای می توانند در بهبود سیستم ایمنی نقش داشته باشند [۱]. در تمامی فراورده های پروبیوتیک ارزش زیستی^[۲] یعنی تعداد سلولهای زنده و فعال پروبیوتیک در گرم یا میلی لیتر فراورده، ارزش اساسی آن محسوب می شود. ارزش زیستی باید به اندازه کافی بالا باشد تا پس از مصرف، تعداد کافی سلول های زنده به محیط روده راه یابند در صورت مصرف به مقدار کافی پروبیوتیک ها طبق استاندارد انجمن صنایع غذایی معادل حداقل۱۰^۷میلی گرم باکتری زنده در هرگرم ماده غذایی می توانند اثر بخشی ایده آلی را فراهم نمایند [۹]. پروبیوتیک ها در دمای چهار درجه سانتیگراد در یخچال تا دوازده ماه می توانند زندگی کنند. دمای بهینه رشد پروبیوتیک ها مانند دمای بدن ۳۷ درجه سانتیگراد است. پروبیوتیک ها، مخمر یا باکتری به ویژه باکتری مولد اسید لاکتیک، میکروارگانیسم های غیر بیماری زا هستند که در غذاها به عنوان مواد مفید و موثر در سلامتی میزبان نقش دارند و باکتری های مولد اسید لاکتیک آغازگر بوده و نقش مهمی در حفاظت مواد غذایی در انسان دارند و بر روی خصوصیات تخمیری استوار هستند [۱۰ و ۱۱].

پری بیوتیک ها^[۳] و سین بیوتیک ها^[۴]

پری بیوتیک ها کربوهیدرات های غیر قابل هضم موجود در مواد غذایی هستند که برای تحریک رشد باکتری های پروبیوتیک در بدن ضروری می باشند. این ترکیبات غذایی به طور انتخابی فعالیت نموده و نیز ترکیب میکروفلور ساکن در محیط روده را بهبود می بخشند و فیبرهای رژیمی غیرقابل هضم یا حداقل هضم هستند که در کنار پروبیوتیک ها می توانند برای دستگاه گوارش و آنزیم های آن قابل هضم گردند. در واقع پری بیوتیک ها جزو الیگوساکارید های غیرقابل هضم هستند و ارزش و جایگاه ویژه ای دارند مثل نشاسته مقاوم و فیبرهای محلولی هستند که سبب افزایش تعداد یا فعالیت پروبیوتیک می شوند [۱۲ و ۱۳]. پروبیوتیک ها برای فعالیت حیاتی خود به کوفاکتورهای پری بیوتیکی نیاز دارند و نقش حیاتی در بدن دارند مانند لاکتوفروکتوالیگوساکارید. تحقیقات نشان داده اند با افزودن فیبر رژیمی اینولین به شکلات، که یک پری بیوتیک است با رسیدن به روده باعث افزایش رشد و فعالیت پروبیوتیک شده و همچنین سبب افزایش جذب مواد معدنی منیزیم و کلسیم گردید [۱۴ و ۱۵]. سین بیوتیک ها ترکیبی از پروبیوتیک و پری بیوتیک هستند که در بهبود یا حفظ تعادل میکروبی روده [۷] نقش دارند. تحقیقات نشان داده است که افزودن فیبری چون پودر برزک به شکلات بعنوان محصول فراسودمند از بعضی ازبیماری ها پیشگیری می کند [۱۶]. به طور کلی اثرات سلامت بخش سین بیوتیک ها در دو مورد خلاصه می شود که شامل اثرات مثبت ناشی از افزایش پروبیوتیک ها و اثرات سودمند خود ترکیبات پری بیوتیک در بدن می باشد [۱۷].

فواید غذاهای فراسودمند پروبیوتیکی

امروزه مصرف غذاهای فراسودمند حاوی پروبیوتیک ها به دلیل افزایش سطح آگاهی مردم و اثرات آنها بر سلامت انسان افزایش یافته است. تعادل میکروبی مناسب در سیستم گوارش انسان مرتبط با تغذیه صحیح بوده و اثرات بسیار مهمی در سلامت مصرف کنندگان دارد. تعادل میکروبی دستگاه گوارش می تواند تحت تأثیر عوامل زیادی از جمله بیماری، استرس، سن، رژیم غذایی، شرایط جغرافیایی و برخی عوامل دیگر برهم خورده و در نتیجه اختلالاتی را در سلامت فرد به وجود آورد. لاکتوباسیل ها و بیفیدوباکترها در حفظ این تعادل میکروبی در درجه اول اهمیت قرار دارند. پروبیوتیک ها در تعادل مخاط روده، درمان یبوست، تنظیمpH روده و تقویت سیستم دفاعی نقش مهمی ایفا می کنند. پروبیوتیک ها تولید زنجیره اسید چرب کوتاه را کاهش داده و فعالیت پروتئولیتیک (تجزیه کننده پروتئین) را افزایش می دهند [۳]. پروبیوتیک ها در درمان سندروم روده تحریک پذیر^[۵] نقش دارند. همچنین مصرف غذاهای حاوی پروبیوتیک ها در درمان بیماری روده التهابی مزمن^[۶] از طریق حساس کردن بافت معده و روده به آنتی ژن های خوراکی و نفوذپذیری فراغشایی و مخاطی نقش دارند [۱۸]. پروبیوتیک ها در درمان عدم تحمل لاکتوز نقش مهمی دارند [۱۹]. مصرف غذاهای حاوی پروبیوتیک عفونت هلیکوباکترپیلوری که سبب زخم های گوارشی می شود را درمان می کند [۲۰] و در تحریک سیستم ایمنی و تقویت سیستم ایمنی از طریق فعال سازی ماکروفاژها نقش دارد از دیگر فواید سلامت بخش مصرف غذاهای حاوی پروبیوتیک ها می توان محافظت در برابر سرطان کولون و مثانه، ارتقای ایمنی بعد از شیمی درمانی، درمان عفونت ادراری و واژینال و بیماری های حساسیتی و آلرژیک از طریق کاهش ترشح پادتن و کاهش تظاهرات آلرژیک، بهبود خلق وخو و مبارزه با خستگی با افزایش ترشح سرتونین و مبارزه با افسردگی، کاهش پوسیدگی دندان از طریق کاهش خشکی دهان، درمان دیابت ازطریق کاهش قند خون و کاهش کلسترول و آلزایمر اشاره نمود [۱ ،۱۳ و ۲۰].

شکلات فراسودمند

شکلات مخلوطی از دانه های برشته کاکائو و شکر به همراه کره کاکائواست. دانه کاکائو حاوی بیش از ۴۰۰ ترکیب از جمله، چربی کاکائو، پروتئین، نشاسته، فیبرخام، کافئین، تئوبرومین و فنیل اتیل آمین می باشد. در انگلستان تعریف قانونی شکلات عبارت از محصولی است که حداقل دارای ۱۸ درصد کره کاکائو است و چربی گیاهی آن بیش از ۵ درصد نبوده و حداقل ۳۵ درصد از مواد جامد آن از نوع مواد جامد کاکائو می باشد. شکلات انواع مختلف دارد. دو نوع آن شامل: ۱- شکلات تخته ای که حاوی مخلوط کاکائو و کره کاکائو و شکر و طعم دهنده و امولسیفایر است. ۲- شکلات شیری که علاوه بر موارد در شکلات تخته ای، حاوی شیر خشک نیز است. دانه کاکائو که در تهیه شکلات به کار می رود شامل کیک کاکائو و کره کاکائو است. شکلات بلافاصله در دهان ذوب می شود دلیل این خاصیت وجود نوعی چربی در ترکیب شکلات است که کره کاکائو نامیده می شود .کره کاکائو چربی طبیعی دانه کاکائو است و به شکلات بافت و ویژگی های خاص می دهد. شکلات حاوی مواد معدنی مثل پتاسیم، سدیم، مس و آهن نیز می باشد [۵]. شکلات دارای ترکیبات مضری مانند قندها و چربی های اشباع است که باعث کاهش سلامتی مصرف کنندگان و بروز بیماری در آنان می باشد. در نتیجه برای کاهش اثرگذاری ترکیبات مضر شکلات، از ترکیبات زیست فعالی مانند پروبیوتیک ها، پری بیوتیک ها، سین بیوتیک ها، شیرین کننده های کم کالری به عنوان جایگزین قند و اسیدهای چرب در فرمولاسیون آن استفاده می شود. شکلات غذای مناسبی است که می تواند با پروبیوتیک ترکیب شود و اثرات سلامت بخشی را فراهم نماید و در ضمن میزان مقبولیت آن در بین افراد مختلف بیشتر می شود. شکلات غنی شده با پروبیوتیک می تواند نسبت به عدم غنی شدن آن اثرات آرامش بخشی و اثرات درمانی را بهتر فراهم کند. مصرف شکلات پروبیوتیک, پری بیوتیک و سین بیوتیک می تواند هم نقش انرژی زایی وتغذیه ایی و هم نقش درمانی داشته باشد و این ریززنده ها در درمان بیماری های مختلف، اختصاصی عمل می کنند [۹].

مهم ترین پروبیوتیک و پری بیوتیک ها در شکلات و مکانیسم عمل آنها

تحقیقات نشان داده که شکلات به دلیل دارا بودن چربی هایی با خاصیت محافظت کنندگی، یک حامل مناسب برای پروبیوتیک هاست [۲ و ۶]. منبع اسید چرب در شکلات های حاوی شیر شامل چربی خود شیر، کره کاکائو و امولسیفایر است و این سه ماده درشکلات چون دارای فاز پایدار هستند در ترکیب با پروبیوتیک ها پایدار می ماند و به سلامت حمل و جذب بدن می شود. از گونه های مهم پروبیوتیک می توان باکتری های جنس لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس، لاکتوباسیلوس جانسونی و بیفیدوباکتریوم لانگوم و بیفیدوباکتریوم بیفیدوم را نام برد. پروبیوتیک ها تاثیرشان در بیماری ها به عواملی مثل تنوع میکروبی و ژنتیک بستگی دارد. لاکتوباسیلوس ها جزء خانواده باکتری های لاکتیکی هستند که استفاده از آنها پیشینه طولانی دارد؛ از این رو ایمن بودن آنها کاملاً محرز شده است. امروزه لاکتوباسیل ها بخش اعظمی از کشت های آغازگر پروبیوتیکی را تشکیل می دهند و به شکل گسترده ای از آنها در تولید فرآورده های غذایی پروبیوتیکی استفاده می شود. لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس مهم ترین و پرمصرف ترین گونه لاکتوباسیلوس است و به همراه بیفیدوباکتریوم، مهم ترین میکروارگانیسم پروبیوتیک به شمار می آید. در بین لاکتوباسیلوس ها، گونه های لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس و لاکتوباسیلوس کازئی بیشترین کاربرد تجاری را یافته اند [۲۱و ۲۲]. وقتی شکلات حاوی ریززنده های پروبیوتیکی مصرف می شود از ابتدای مسیر گوارشی که دهان است به صورت فعال و زنده حرکت کرده و به معده می رود. این پروبیوتیک ها در معده باید نسبت به اسید معده مقاوم باشند سپس به روده ی کوچک رفته، به اپی تلیال روده متصل می شوند و ترکیبات ضدباکتری مضر مثل اسید لاکتیک و باکتریویسین تولید می کنند [۲۰]. در بخش جدار روده بزرگ، باکتری های پروبیوتیک رشد و تکثیر نموده و تولید اسیدهایی نظیر بوتیریک، پروپیونیک و استیک می کنند که با کاهش , pHباکتری های بیماری زا را در این قسمت نابود کرده و موجب افزایش سلامت دستگاه گوارش می گردد [۲۳]. در شکلات ساده، منبع اسید چرب کره کاکائو و امولسیفایر است. بهتر است برای حفاظت بهتر از پروبیوتیک ها در شکلات سازی و حفظ قابلیت زنده مانی باکتری بیفیدوباکتریوم بروی^[۷] در شرایط نامساعد فرایند تولید و دستگاه گوارش، از روش ریزپوشانی باکتری پروبیوتیک بیفیدوباکتریوم با آلژینات کلسیم و نشاسته مقاوم ذرت به روش امولسیون استفاده گردد و از تکنولوژی کپسول پروبیوتیک بهره برد [۱۲]. ریزپوشانی پروبیوتیک ها با صمغ آلژینات سدیم باعث حفظ بیشتر بقای پروبیوتیک ها از مسیر گوارشی بدن می شود. همچنین شکلات به دلیل دارا بودن فلاونوئیدها و پلی فنل ها فعالیت آنتی اکسیدانی بالایی داشته و یک حامل پروبیوتیکی مناسب است و نیز بخش کره کاکائو به خوبی از بیفیدوباکتر محافظت می کند [۲۴ و ۲۵]. در ضمن علاوه بر فلاونوئیدها, اسید استئاریک موجود در کاکائو هم سبب افزایش بهبود وضعیت آنتی اکسیدانی می شود [۱۸]. به طور کلی زنده مانی پروبیوتیک ها در نمونه غذایی بهpH ، دمای نگه داری، میزان اکسیژن، دمای گرم خانه گذاری، دما و زمان نگهداری یخچال، حضور ریززنده های رقابتی و بازدارنده بستگی دارد [۱۳]. پری بیوتیک ها منابع ارزان تری نسبت به پروبیوتیک هستند. پری بیوتیک ها ترکیبات غذایی هستند که به طور انتخابی فعالیت نموده و نیز ترکیب میکروفلور ساکن در محیط روده را بهبود می بخشند[۲۶] و فیبرهای رژیمی غیرقابل هضم یا حداقل هضم هستند که در کنار پروبیوتیک ها می توانند برای دستگاه گوارش و آنزیم های آن قابل هضم گردند. پروبیوتیک ها برای فعالیت حیاتی خود به کوفاکتورهای پری بیوتیکی نیاز دارند و نقش حیاتی در بدن دارند. تحقیقات نشان داده است با افزودن فیبر رژیمی اینولین به شکلات، که یک پری بیوتیک است با رسیدن به روده باعث افزایش رشد و فعالیت پروبیوتیک شده و همچنین سبب افزایش جذب مواد معدنی منیزیم و کلسیم گردید [۱۴ و ۲۷]. تحقیقات نشان داده است که افزودن فیبری چون پودر برزک به شکلات بعنوان محصول فراسودمند ازبعضی ازبیماری ها پیشگیری می کند [۱۶].

نتیجه گیری

از آنجایی که جامعه سالم محور توسعه پایدار است و تغذیه نقش مهمی در سلامت افراد جامعه دارد، مصرف غذاهای فراسودمند حاوی پروبیوتیک، همواره توسط متخصصین تغذیه توصیه می شود. شکلات یکی از پرطرفدار‌ترین خوراکی‌ها مخصوصا برای کودکان و افراد میانسال است. شکلات غنی شده با پروبیوتیک می تواند نسبت به عدم غنی شدن آن اثرات آرامش بخشی و اثرات درمانی را بهتر فراهم کند. شکلات نه تنها حاوی ترکیبات سودمندی مانند تئوبرومین، کافئین و فنیل اتیل آمین می باشد بلکه گزینه مناسبی برای ترکیب کردن پروبیوتیک و پری بیوتیک و سینبیوتیک با آنها است تا ارزش آن را دو چندان کند. شکلات پروبیوتیک حاوی سلول های زنده باکتری پروبیوتیک دارای اثرات درمانی و سلامت بخش می باشند که به راحتی توسط همه افراد جامعه حتی افراد دیابتی و چاق قابل استفاده می باشد. ثابت شده است مصرف مداوم غذاهای حاوی پروبیوتیک می تواند اثر محافظتی در برابر سرطان کولون و مثانه، ارتقای ایمنی بعد از شیمی درمانی، درمان عفونت ادراری و واژینال و بیماری های حساسیتی و آلرژیک، بهبود خلق وخو، کاهش پوسیدگی دندان و آلزایمر داشته یاشد. پروبیوتیک‌ها با تولید هر چه بیشتر لنفوسیت‌ها موجب تقویت سیستم ایمنی بدن شده و از بروز بیماری‌های عفونی جلوگیری می‌کنند. مصرف پروبیوتیک‌ها همزمان با آنتی‌بیوتیک‌ها کمک به بازسازی فلور روده می‌کند و در هضم مواد غذایی بسیار مفید خواهد بود. مصرف پروبیوتیک‌ها موجب بهبود حرکات روده و کمک به درمان یبوست می شود. به طور کلی می توان گفت با تولید تنقلاتی مثل شکلات فراسودمند حاوی پروبیوتیک می توان فرهنگ مصرف پروبیوتیک را در بین اقشار جامعه به خصوص کودکان رواج داد و با پیشگیری از بسیاری از بیماری ها هزینه های سنگین درمان را کاهش داد و به ایجاد جامعه ی پویا و سالم کمک کرد.

مراجع

اخوان سیاسی پورفومنی، ف. وکوهستانی، ن. (۱۳۹۴) ، “غذاهای فراسودمند: پروبیوتیک,پری بیوتیک و سین بیوتیک”، اولین کنفرانس ملی دستاوردهای فن آورانه علوم و صنایع غذایی ایران، بابلسر.
همایونی راد، ع. جوادی، م. و واقف مهربانی، ا. (۱۳۹۲) ،” محصولات غیرلبنی پروبیوتیک”، دومین کنگره صنایع غذایی، همایش ملی پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند. تهران.
Gogineni, K. V, Morrow, E. L, Gregory, J. P. and Malesker, A. M. (2013), “Probiotics: History and Evolution”. Journal of Infectious Diseases Preventive Medicine. 1: 107
آذربایجانی، م. علی پور، س. بخشنده، ه . رضائیان، س و تجاری، ف. ( ۱۳۸۸)، “رابطه فعالیت بدنی روزانه و چاقی دردختران یازده ساله”، دومین کنگره صنایع غذایی، همایش ملی پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند. تهران.
عبادی، ع. و شفیعی، ر.( ۱۳۹۸)، “بررسی شکلات های پری بیوتیک و پروبیوتیک عملکردی”، همایش ملی شکلات، قهوه و شیرین کننده های طبیعی ،اصفهان.
Homayoni Rad, A. and MehrabanRoudbaneh, M. and GhasemnezhadTabrizian, V and Javadi,M. and Harati,N.Homayoni Rad,H. and Kasaie.Z. (2016), “Chocolate as a Probiotic Carrier Food- a Review”, International Journal of Probiotics Vol.11, No.1, pp.37-42.
فرجی کفشگری، س. اعلمی، م. خمیری، م. و آذری پناه، م . (۱۳۹۲)، “اثرات سلامت بخش غذاهای فراسودمند و پروبیوتیک ها”، دومین کنگره صنایع غذایی. همایش ملی پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند.
Ramakrishna, c. and Sunki R. and Yella, R. and Pradeep, S. N. (2013), “Preparation and properties of probiotic Chocolate using yoghurt powder”, Food and Nutrition Sciences, 4,276-281.
قاسمی نژاد تبریزی یان، و. همایونی راد، ع. بلندی، م. مهربان، م. توکلی، م. و خزانی، ص. (۱۳۹۲)، “بررسی خصوصیات فیزیکوشیمیایی، رئولوژیکی و حسی شکلات پروبیوتیک”، دومین کنگره صنایع غذایی، همایش ملی پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند.
بی طرف، ش. عباسی، س. و حمیدی، ز. (۱۳۹۲)، “تولیدشکلات تلخ کم کالری پری بیوتیک با استفاده از اینولین,پلی دکستروز و مالتو دکسترین”، مجله علوم تغذیه و صنایع غذایی ایران، سال هشتم ،شماره۱، بهار، صفحات۶۲-۴۹.
صعودی، م. آموزگار، م. و شاهزاده فاضلی، ا. (۱۳۹۲)، “مراکز ذخایر زیستی درکنار فناوری زیستی: همکاری برای توسعه لاکتوباسیل های پروبیوتیک از آزمایشگاه تا بازار”، دومین کنگره صنایع غذایی، همایش ملی پروبیوتیک و غذاهای سودمند.
خیرخواهان، ن. اهری، ح. و اسدی، غ. (۱۳۹۶)، “امکان سنجی تولید شکلات پروبیوتیک حاوی باکتری بیفیدوباکتریوم بروی ریزپوشانی شده با آلژینات کلسیم و نشاسته مقاوم ذرت به روش امولسیون و بررسی میزان زنده مانی آن”، نشریه میکروبیولوژی دامپزشکی، دوره۱۳، شماره۲-شماره پیاپی۳۵، ص۷۳-۵۷.
.نعمت الهی، آ. سهراب وندی، س. مرتضویان فارسی، ا. و برارنژادباریکی، ا. (۱۳۹۱)،”کاربرد میوه و سبزی به عنوان محیط پایه برای نوشیدنی های پروبیوتیک غیرلبنی”، مجله علوم تغذیه و صنایع غذایی ایران، سال هفتم، ضمیمه شماره۴، ص۸۱-۷۳.

۱۴.کیومرثی، م. یگانه زاد، س. شهیدی، م. پهلوانلو، ا. و خوش کیش، م. (۱۳۹۶)،” بهینه یابی فرمولاسیون شکلات تیره پری بیوتیک با استفاده از مخلوط اینولین، ایزومالت و مالتینول”، نشریه نوآوری درعلوم و فناوری غذایی/سال نهم/شماره سوم.

معظمی، ن. (۱۳۹۲)، “میکروالگ های پروبیوتیک ،” دومین کنگره صنایع غذایی، همایش ملی پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند. تهران.
حسن زاده، آ. و باستانی، ف. (۱۳۹۸)، ” تغذیه محصولات حاوی پروبیوتیک و نقش آنها در سلامت بدن”، سومین کنگره بین المللی و بیست و ششمین کنگره ملی علوم و صنایع غذایی ایران، تهران.
همایونی، ع. بیگلو، م. پیاهو، لاله. واقف، ا. و اصغری جعفرآبادی، ا. (۱۳۹۲)، “بررسی روند مقالات منتشرشده درسه حوزه پروبیوتیک,پری بیوتیک, سین بیوتیک وتعیین جایگاه ایران دردنیا “، دومین کنگره صنایع غذایی، همایش ملی پروبیوتیک وغذاهای فراسودمند.
یزدی، س .سلطانی، ز. و ,فرجی، م. (۱۳۹۲)، “تاثیر پروبیوتیک ها بربیماریهای خودایمنی روده ایجادشده تحت شرایط استرس”، دومین کنگره صنایع غذایی ، همایش ملی پروبیوتیک وغذاهای فراسودمند.
حسن زاده، آ. ( ۱۳۹۰)، “پروبیوتیک ها،” ماهنامه تحلیلی، آموزشی، پژوهشی غذا، سال دوازدهم/ شماره ۵۴، صفحات ۲۰-۱۷.
حمیدی حصاری، م. و بنی طرفی، م. (۱۳۹۷)، “پروبیوتیک ها و کاربردهای درمانی”، فصلنامه آزمایشگاه وتشخیص، شماره۴۲.
همایونی راد، ع. واقف مهربانی، ا. و واقف مهربانی، ل. (۱۳۹۲)، “برکدامیک باید سرمایه گذاری نمود پروبیوتیک یا پری بیوتیک؟”، دومین کنگره صنایع غذایی ، همایش ملی پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند
Rad, A. H. and Mehrabany, E. V. and Alipoor, B. and Mehrabany, L. V. and Javadi, M. J. N.(2012), “ Do probiotics act more efficiently in foods than in supplements?”, ۲۸(۷/۸),۷۳۳.
عسگری، س . و محمدزاده میلانی، ج. ( ۱۳۹۲),” مروری بر پروژه پرابدمو “، دومین کنگره صنایع غذایی، همایش ملی پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند.
بخشی، ن. (۱۳۹۲)، “باکتری ها وشکلات: ترکیبی موفقیت آمیز برای توزیع پروبیوتیک ها”، دومین کنگره صنایع غذایی، همایش ملی پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند.
نظامی,م. و اسلامی، آ.(۱۳۹۲)، ” مروری بر تولید ونگهداری ریزسازواره های پروبیوتیک در محصولات لبنی”، دومین کنگره صنایع غذایی، همایش ملی پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند.
خدامان، ا. و ایرانی،م. (۱۳۹۸)، ” فراورده های فراسودمندحاوی شکلات: پروبیوتیک,پریبیوتیک وسین بیوتیک”، همایش ملی شکلات ، قهوه و شیرین کننده های طبیعی، اصفهان.
Farzanfar, A. J. F. I. (2006), “The use of probiotics in shrimp aquaculture”. Microbiology, M, 48(2), 149-158.